Ελληνικές τουλίπες: μια αναπτυσσόμενη αγορά μεγάλης αξίας

Την τουλίπα, το δημοφιλές αυτό καλλωπιστικό φυτό μελετούν τα τελευταία χρόνια επιστήμονες από το Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, καταρρίπτοντας παγιωμένες απόψεις όπως ότι η Ολλανδία είναι η «χώρα της τουλίπας» κι ανακαλύπτοντας μια νέα δυναμική.

«Όλες οι τουλίπες στην Ολλανδία είναι ξενικά είδη. Δεν υπήρχαν ανέκαθεν εκεί και όλες ήρθαν από κάπου αλλού! Παρότι μια ολόκληρη βιομηχανία στην Ολλανδία έχει στηριχτεί στο εμπόριο της τουλίπας, η χώρα αυτή δε διαθέτει ούτε ένα δικό της αυτοφυές και αυτόχθονο είδος που να έχει γεννηθεί εκεί κατά τη διάρκεια της εξελικτικής και ιστορικής της πορείας. Αντίθετα, στην Ελλάδα υπάρχουν 15 διαφορετικά είδη τουλίπας (12 αυτόχθονα και 3 αλλόχθονα) που είναι όλα αυτοφυή. Μάλιστα τα μισά από αυτά είναι ενδημικά, δηλαδή δεν συναντώνται πουθενά αλλού στον κόσμο, εκτός από το χώρο της ελληνικής επικράτειας», επισημαίνει ο Δρ. Νίκος Κρίγκας, Εντεταλμένος Ερευνητής στο Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, ο οποίος συντονίζει ένα ερευνητικό έργο με πέντε εταίρους (3 ακαδημαϊκούς-ερευνητικούς φορείς και 2 εταιρείες) που στοχεύει στη διατήρηση των ελληνικών ειδών τουλίπας και ταυτόχρονα στην αναπαραγωγή τους με πρωτόκολλα καλλιέργειας, ώστε να μπορούν να καλλιεργούνται στη συνέχεια συστηματικά από φυτώρια και ανθοπαραγωγούς στην Ελλάδα.

«Σκεφτήκαμε ότι εφόσον στην Ελλάδα έχουμε 15 διαφορετικά είδη που αυτοφύονται θα πρέπει να κάνουμε την πρώτη πολύπλευρη αξιολόγηση για να δούμε αν μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε ως καλλωπιστικά φυτά. Ταυτόχρονα όμως θα προσπαθήσουμε να τα διασώσουμε γιατί αρκετά από αυτά απειλούνται με εξαφάνιση» προσθέτει ο Έλληνας επιστήμονας, ο οποίος μαζί με τον Δρα. Γεώργιο Τσοκτουρίδη είναι οι μοναδικοί ερευνητές στην Ελλάδα που ασχολούνται με την τεκμηρίωση πολλαπλασιασμού και καλλιέργειας των ελληνικών ειδών τουλίπας.

Δημιουργώντας μια αλυσίδα αξίας

Στο πλαίσιο του προγράμματος του Β’ Κύκλου Ερευνώ-Δημιουργώ-Καινοτομώ με τίτλο «Αλυσίδα αξίας για τις αυτόχθονες ελληνικές τουλίπες: δημιουργία τεκμηριωμένου πολλαπλασιαστικού υλικού και ολοκληρωμένη διατήρηση για αειφορική αξιοποίηση» (TULIPS.GR), οι Έλληνες ερευνητές τα τελευταία πέντε χρόνια “οργώνουν” τη χώρα προσπαθώντας να τεκμηριώσουν πολλαπλασιαστικό υλικό ελληνικών τουλιπών με επιλεκτικές βοτανικές συλλογές που οργανώνονται σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια, έχοντας ειδική αδειοδότηση από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας.

Το έργο TULIPS.GR συνασπίζει μια μεγάλη ερευνητική ομάδα (13 ερευνητές και καθηγητές και 13 επιστήμονες και μεταπτυχιακούς φοιτητές) και δημιουργεί για πρώτη φορά τις απαραίτητες συνθήκες για τη δημιουργία αλυσίδας αξίας με κέντρο τις 15 ελληνικές τουλίπες (12 αυτόχθονες). Στόχος του είναι η παραγωγή προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας στον τομέα της ανθοκομίας, μέσω μίας ολοκληρωμένης διαδικασίας εκτός τόπου διατήρησης, η οποία περιλαμβάνει σωστικές συλλογές από το φυσικό περιβάλλον και αειφορική παραγωγή τεκμηριωμένου πολλαπλασιαστικού υλικού, ανάπτυξη ειδικών πρωτοκόλλων αναπαραγωγής-καλλιέργειας σε διαφορετικούς τόπους με καινοτόμο λίπανση ακριβείας και σύστασης, καθώς και διερεύνηση της μετασυλλεκτικής φυσιολογίας νωπών ανθοκομικών προϊόντων (δρεπτά άνθη).

«Δημιουργούμε προοδευτικά μια εθνική συλλογή αναφοράς και έρευνας για όλα τα είδη ελληνικής τουλίπας καθώς στις εγκαταστάσεις του Ινστιτούτου Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ στη Θεσσαλονίκη ήδη διατηρούνται πλέον εκτός τόπου 107 ειδικοί κωδικοί αναφοράς από όλα τα είδη τουλίπας που υπάρχουν στην Ελλάδα (αντιπροσωπευτικά δείγματα γενετικής παραλλακτικότητας από όλα τα είδη αυτόχθονων και αλλόχθονων τουλιπών της Ελλάδας που απειλούνται με εξαφάνιση ή είναι χαμηλού κινδύνου)», διευκρινίζει ο Δρ. Γεώργιος Τσοκτουρίδης που είναι ο επιστημονικά υπεύθυνος του έργου. «Στο πλαίσιο αυτών των προσπαθειών, αναλαμβάνονται πρωτοβουλίες επαναπατρισμού επαρκώς τεκμηριωμένου υλικού από ελληνικές τουλίπες που συλλέχθηκαν από την Ελλάδα και διατηρούνται εκτός τόπου σε 41 βοτανικούς κήπους 14 χωρών του εξωτερικού», συνεχίζει ο ίδιος.

Η ελληνική τουλίπα απειλείται

«Τα μισά από τα 15 είδη τουλίπας που απαντώνται στη χώρα μας απειλούνται με εξαφάνιση, συχνά εξαιτίας της εκβιομηχάνισης των καλλιεργειών, όπως το τρωτό είδος Tulipa undulatifolia που περιλαμβάνεται στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων για τα Σπάνια και Απειλούμενα Φυτά της Ελλάδας ή το είδος Tulipa ophanidea» που κινδυνεύει προειδοποιεί ο Δρ. Ν. Κρίγκας. Ενδεικτικά, αναφέρει ότι «αν ένα παραδοσιακό χωράφι καλλιέργειας σιταριού μετατραπεί σε χωράφι για καλλιέργεια πατάτας, τότε λόγω της βαθιάς άροσης που απαιτείται και των διαφορετικών πρακτικών που ακολουθούνται, την επόμενη χρονιά αναμένεται να εξαφανιστούν από εκεί όλες οι αυτοφυείς τουλίπες». Σύμφωνα με μαρτυρίες που συλλέχθηκαν στο πλαίσιο του έργου, το φαινόμενο αυτό ήδη διαπιστώνεται σε αρκετές περιοχές της ορεινής Αρκαδίας στην Πελοπόννησο.

Επίσης, κάποιοι τόποι στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα προικισμένοι σε διαφορετικές τουλίπες όπως η Κρήτη για παράδειγμα με πέντε είδη όπως τα απειλούμενα ενδημικά είδη T. bakeri, T. cretica, T. doerfleri, T. goulimyi και το υπενδημικό, T. saxatilis, ή η Χίος με τέσσερα προστατευόμενα είδη (T. agenesis, T. clusiana, T. raddii και T. undulatifolia) που συναντώνται κυρίως στο κεντρικό και στο νοτιοανατολικό μέρος του νησιού. «Δυστυχώς, ο αριθμός των τουλιπών τείνει να μειώνεται στη Χίο σε βαθμό ανησυχητικό κάθε χρόνο, εξαιτίας της αλόγιστης συλλογής τους με ξερίζωμα του βολβού, καθώς και της χρήσης φυτοφαρμάκων», προσθέτει ο ίδιος.

Η μελέτη των Ελλήνων επιστημόνων εστιάζει σε όλα τα είδη τουλιπών που αυτοφύονται στην ελληνική επικράτεια, καθότι αυτά προστατεύονται από το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981. Οι τουλίπες αυτές αποτελούν διακριτά βιολογικά είδη και όχι καλλιεργούμενες ποικιλίες.

Διεθνής εμπορευματοποίηση της ελληνικής τουλίπας

Οι τουλίπες είναι δημοφιλή καλλωπιστικά φυτά παγκοσμίως από το Μεσαίωνα και επί του παρόντος στην Ευρώπη συνδέονται με κύκλο εργασιών περίπου μισού δισεκατομμυρίου ευρώ ετησίως με αυξητικές τάσεις. Ως αποτέλεσμα σήμερα υπάρχουν εκατοντάδες εμπορεύσιμες ποικιλίες τουλίπας (υβρίδια) που δημιουργήθηκαν μέσω στρατηγικών τεχνητής αναπαραγωγής από μερικά προγονικά είδη της Ανατολικής Μεσογείου ή/και της Ασίας για την ικανοποίηση εμπορικών αναγκών, καθώς και αρκετά μη βελτιωμένα είδη του γένους Tulipa που χρησιμοποιούνται για διακοσμητικούς λόγους, κυρίως από τους λάτρεις των φυτών και των κήπων.

Πολλές από τις ελληνικές τουλίπες έχουν μεγάλη δυναμική ανάπτυξης στον κλάδο της ελληνικής και παγκόσμιας ανθοκομίας αφού ήδη διαθέτουν εμπορική αξία διεθνώς ως βοτανικές τουλίπες (botanical tulips). Ελληνικές τουλίπες πωλούνται ήδη από φυτώρια στο εξωτερικό σε πολύ υψηλές τιμές, πολύ υψηλότερες από τα καλλιεργούμενα υβρίδια της Ολλανδίας, ενώ ελληνικά είδη τουλίπας καλλιεργούνται σε 25 εξειδικευμένα φυτώρια σε τρεις χώρες που τις εμπορεύονται διεθνώς.

«Το γεγονός αυτό, ωστόσο, εγείρει ένα νομικό θέμα που αφορά στην πρόσβαση των απανταχού καλλιεργητών στους αυτοφυείς πληθυσμούς τουλίπας της Ελλάδας και τη μεταφορά του υλικού αυτού στην Ολλανδία και όπου αλλού, δεδομένου ότι σύμφωνα με το Προεδρικό Διάταγμα του 1981 απαγορεύεται η εκρίζωση των τουλιπών όλων των ειδών της Ελλάδας, η εμπορία τους και η εξαγωγή τους από τη χώρα, για οποιονδήποτε λόγο. Η εμπορία τοπικών ενδημικών ειδών τουλίπας της Ελλάδας από ξένους, προβληματίζει έντονα και προκαλεί», τονίζει ο Δρ. Κρίγκας.

Θεωρητικά, όταν το διεθνές ηλεκτρονικό εμπόριο φυτών πραγματοποιείται σύμφωνα με τις διατάξεις του πρωτοκόλλου της Nagoya και της Οδηγίας 511/2014 της ΕΕ που ρυθμίζει εθνικά κυριαρχικά δικαιώματα επί φυτογενετικών πόρων και συνακόλουθους μηχανισμούς πρόσβασης και κατανομής οφελών για τη βιώσιμη εκμετάλλευσή τους, μπορεί να διασφαλίσει τους τοπικούς φυτογενετικούς πόρους, προσφέροντας επίσης στήριξη σε εγχώριες οικονομίες. Αλλά, δυστυχώς, δε συμβαίνει πάντα αυτό.

«Είναι άγνωστο αν η διεθνής εμπορευματοποίηση της ελληνικής τουλίπας απειλεί τη βιωσιμότητα των αυτοφυών αποθεμάτων της χώρας μας, ειδικά των ελληνικών ενδημικών ειδών που απειλούνται με εξαφάνιση. Ωστόσο, είναι βέβαιο ότι τα φυτώρια του εξωτερικού που δραστηριοποιούνται στο εμπόριο ελληνικών ενδημικών τουλιπών δεν έχουν λάβει ποτέ άδεια από το ελληνικό κράτος για την εμπορική τους αξιοποίηση διεθνώς», συμπληρώνει ο Δρ. Ν. Κρίγκας.

«Στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας, οι πρώτοι βολβοί τουλίπας μεταφέρθηκαν κατά το 16^ο από τον τότε Αυστριακό πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη αιώνα ως ξεχωριστό δώρο προς τους βασιλείς των Κάτω Χωρών, και έκτοτε η καλλιέργεια της τουλίπας πέρασε από τους Σελτζούκους στους Ολλανδούς, γνωρίζοντας βασιλικά προνόμια και μοναδική ανάπτυξη στην Ολλανδία μέχρι σήμερα. Πλέον εννέα στους δέκα βολβούς που διακινούνται παγκοσμίως προέρχονται από την Ολλανδία. Το ίδιο συμβαίνει και στη χώρα μας: εισάγονται βολβοί τουλιπών και τουλίπες της Χίου από την Ολλανδία στη χώρα μας αντί αυτές να παράγονται στην Κρήτη ή στη Χίο ή σε άλλα μέρη και να υφίστανται εμπορική εκμετάλλευση τόσο εντός όσο και εκτός της χώρας μας», προσθέτει ο ίδιος.

«Η ελληνική τουλίπα είναι ένα ευαίσθητο είδος που χρήζει προστασίας από τη μία πλευρά, ενώ από την άλλη έχει μια δυναμική στην παγκόσμια αγορά ως βοτανική τουλίπα, που πρέπει να αναδειχθεί. Ο όρος αντιστοιχεί σε μικρές, όμορφες, σπάνιες, ιδιαίτερες τουλίπες που έχουν ενδιαφέρον στην παγκόσμια αγορά σε αντίθεση με τα τεράστια μεγάλα υβρίδια που έχουν κάνει με τεχνητές επιλογές οι Ολλανδοί» παρεμβαίνει ο Δρ. Γ. Τσοκτουρίδης.

Σύμφωνα με τις διατάξεις της Σύμβασης για τη Βιοποικιλότητα και το Πρωτόκολλο της Nagoya (www.cbd.int/abs/), έχει δοθεί ένας μοναδικός αριθμός IPEN (International Plant Exchange Network,) για κάθε ανεξάρτητη συλλογή από αυτοφυείς ελληνικούς πληθυσμούς ειδών τουλίπας, ο οποίος θα ακολουθεί οποιαδήποτε μελλοντική χρήση. Μοναδικοί αριθμοί IPEN εκχωρήθηκαν επίσης σε κάθε υλικό που ελήφθη μετά τον επαναπατρισμό από ξένους βοτανικούς κήπους που καλλιεργούσαν το αρχικό ελληνικό υλικό αλλά και σε κάθε εμπορικά διαθέσιμο υλικό που αγοράστηκε από εξειδικευμένα φυτώρια του εξωτερικού. Το γεγονός αυτό, τεκμηριώνει το πολλαπλασιαστικό υλικό που είναι διαθέσιμο για έρευνα, αλλά επιτρέπει πλέον την παρακολούθηση των εμπορικών δραστηριοτήτων που γίνονται αναφορικά με τα ελληνικά είδη τουλίπας.

Όλοι οι βολβοί τουλίπας-περίπου 15.000 - με αρίθμηση IPEN έχουν φυτευτεί στον πειραματικό αγρό του Ινστιτούτου Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ στη Θέρμη Θεσσαλονίκης και αναμένεται να ανθίσουν την ερχόμενη άνοιξη. «Είναι η πρώτη φορά παγκοσμίως που μελετώνται και καλλιεργούνται οργανωμένα βολβοί και από τα 15 είδη αυτοφυών και ενδημικών ειδών τουλίπας της Ελλάδας», καταλήγει ο Δρ. Γ. Τσοκτουρίδης.

«Στα τρία χρόνια του έργου TULIPS.GR, οι ελληνικές τουλίπες μελετήθηκαν τόσο στο φυσικό τους περιβάλλον όσο και στο ανθρωπογενές περιβάλλον και εξετάστηκαν πολλά θέματα με πολύπλευρη-διεπιστημονική προσέγγιση όπως ο βιολογικός κύκλος των διαφορετικών ειδών, η ταξινόμηση των ειδών με συμβατικές και μοριακές προσεγγίσεις, τα οικολογικά τους προφίλ, η βιολογία διατήρησης τους, ο μυκoρριζικός αποικισμός των διαφορετικών τουλιπών, η εγγενής και αγενής αναπαραγωγή τους, η βασική φυσιολογία θρέψης και φωτοσύνθεσης, οι αποκρίσεις σε καινοτόμες λιπάνσεις, η φαινοτύπιση χαρακτηριστικών και διάφοροι μετασυλλεκτικοί χειρισμοί δρεπτών ανθέων», καταλήγει ο Δρ. Ν. Κρίγκας, συμπληρώνοντας ότι «τώρα ανοίγει πλέον ο δρόμος για την αειφορική αξιοποίηση των ελληνικών τουλιπών».

Περισσότερες πληροφορίες: Δρ Γιώργος Τσοκτουρίδης, Ερευνητής Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων, ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, email: gtsok@elgo.gr

Φωτογραφίες : Γ. Τσοκτουρίδης και Ν. Κρίγκας 

Κείμενο: Βάσω Μιχοπούλου